29 Ekim 1923'den günümüze kadar uygulanan siyasi rejim Cumhuriyet hakkında ne kadar bilgiye sahibiz? Sıklıkla rejim değişiklikleri gündeme gelmektedir. Türkiye'nin siyasi rejimi Cumhuriyet nedir ve nasıl işlediği hakkında biraz bilgi edinelim.
Cumhuriyet Nedir?
Cumhuriyet, başında cumhurbaşkanı olan ve halk tarafından seçilmiş bir parlamentoya (yasama gücüne ayrıca yetkisine sahip meclise) dayalı bir siyasi rejimdir. Türkiye'de 29 Ekim 1923 yılından günümüze kadar değişiklik göstermeden uygulanmaktadır. Çoğu ülkenin siyasi rejimi cumhuriyet ve cumhuriyete dayalı diğer rejimlerdir. Cumhuriyet yasama, yürütme ve yargı güçlerinin birbirinden bağımsız ve denetlenebilir bir siyasi rejim olarak tanımlanıyor.
Cumhuriyet 1789 yılında Fransa'da doğmuştur. Fransa Avrupa'da sömürülen, ezilen halkın ve devletlerinin siyasi rejimlerine tepki olarak doğmuştur. Fransa'da 1789 yılında ilan edilmiştir. İlk olarak ise Amerika Birleşik Devletlerinde 1776 yılında ilan edilmiştir. Çok partili bir siyasi ve seçimle göreve gelen yöneticilere sahiptir. Genel seçimler ile göreve gelen üst düzey yöneticiler, tarafsız ve hiçbir özel kuruluş ve bireye bağlı olmadan görevlerini icra ederler.
Türkiye, cumhuriyet rejimini uygulamaktadır. Bu 1924 anayasanın 1.maddesinde belirtilmiş ve değiştirilemez, değiştirilmesi teklif edilmeyeceği de acıkça belirtilmiştir. Cumhuriyet rejimi her zaman halk için iyi etki bırakmayabilir. Örnek olarak 1990 öncesinde Rusya (Sovyetler Birliğinde) siyasi rejimin cumhuriyet olmasına karşın komünist bir siyasi görüşte uygulanmaktaydı. Amerika Birleşik Devletleri'de aynı şekilde cumhuriyet rejimini benimsemiş ama kapitalist bir görüş hakimdi. Bu yüzden halkın cumhur-reislerini seçerken hiçbir kurum ve kuruluşa bağlı olmaksızın bağımsız bir tercih yapması gerekir.
Son zamanlarda Türkiye'nin en kritik konulardan biri olan başkanlık sistemi hakkında sizlere bilgi vereceğiz. Ne kadar haber sitelerince bu konuda bilgi paylaşımları yapılsa da sağlıklı bir bilgi aktarımı gerçekleşmemiş gibi gözüküyor. Öncelikle Başkanlık Sistemi Nedir? bundan bahsedelim.
Başkanlık Sistemi Nedir?
Yasama ve yürütmenin birbirinden bağımsız olarak kullanması başkanlık sistemini oluşturur. Başkanlık sistemi hükümet başkanının devlet başkanı olması ve yürütme gücünün yasama ile ayrılmasından cumhuriyete dayalı bir hükümet sistemidir. Başkanlık sisteminde yasama yürütme gücüne, yürütme gücüde yasamaya herhangi bir müdahale edememektedir.
Devlet başkanı yasa sunamaz ama yasama kararlarına veto etme (kabul etmeme) hakkına sahip. Tabi bun vetoyu da iptal edebilecek bir üst kurul mevcuttur. Devlet başkanı belirli bir tarihe kadar görev yapabilmektedir. Herhangi bir sorunda devlet başkanını görevden almak mümkün değildir. Güvensizlik oyu ile bile devlet başkanı düşürülemez. Eğer yapılabilirse (hiç sanmıyoruz) başkanı meclis soruşturması ile erken seçime götürebiliyoruz. Bu bazı ülkelerde uygulanıyor, Türkiye'de olacağını hiç sanmıyoruz. Devlet başkanı mahkemelere karışamaz. Başkan mahkemenin kararını reddedemez. Hakimlere emirde vermez ama yönetimlerde suçtan hüküm yemiş kişilerin cezaları hafifletip, ağırlaştırabilir.
Başkanlık Sistemi ve Devlet Başkanının Özellikleri
Yürütme gücü tek bir kişiye aittir.
Devlet başkanı halk tarafından seçilir.
Yasama yürütmeye, yürütme yasamaya müdahale edemez. (Görev suistimal edilse dahi devlet başkanı görevden alınamaz.)
Yasama ve yürütme gücü tamamen birbirinden ayrıdır. Bir kişi iki ayrı güçte çalışamaz.
Devlet Başkanı görev süresi bitinceye kadar istediği politikayı izleyebilir. Görevden alınamaz.
Son söz devlet başkanındadır.
Başkanlık Sistemi'nin faydaları nelerdir?
Başkanlık sisteminin faydaları bir ülkenin gelişimi için büyük önem taşır. Devlet başkanı halk tarafından seçilir. Halkın güvenini kazanmış kişi tarafından devlet başkanı devleti yönetir.
Başkanlık sistemi doğru karar ve adalet için en ideal yönetim biçimidir. Başkanlık sistemi ile birlikte yasama ve yürütme birbirinden ayrılır ve paralel olarak yönetilir. Böylelikle yasama yürütmeyi, yürütmede yasamayı denetleyebilir. Bu yönetim biçimi ile birlikte iki tarafta işini kötüye kullanım konusunda birbirlerini denetleyebilirler.
Başkanlık sistemi halka daha iyi bir hizmet kalitesi sunmaktadır. Devlet karar ve yasalarında daha hızlı karar alabilirler. Devlet başkanı en üst düzey yetkilere sahip olduğu için değişiklik ve yürütmeyi hızla yapabilir.
Başkanlık Sistemi İle Yönetilen Ülkeler
Afganistan
Amerika Birleşik Devletleri
Arjantin
Azerbaycan
Belarus
Bolivya
Brezilya
Dominik Cumhuriyeti
Endonezya
Ermenistan
Ekvador
El Salvador
Filipinler
Guatemala
Güney Kore
Haiti
Honduras
İran
Kazakistan
Kenya
Kıbrıs Cumhuriyeti
Kolombiya
Kosta Rika
Liberya
Meksika
Nikaragua
Nijerya
Panama
Paraguay
Peru
Seyşeller
Sierra Leone
Sri Lanka
Sudan
Surinam
Şili
Tanzanya
Türkmenistan
Uganda
Uruguay
Venezuela
Zambiya
Türkiye'de Başkanlık Sistemi Uygulanabilir Mi
Son zamanların en çok konuşulan konusu başkanlık sistemi ve Türkiye'de uygulanabilirliği. Başkanlık sistemi ile ilgili olarak düşünürlerin ayrılıklarını görüyoruz. Siyasi ve akademik ayrılıklar mevcut. Kimisine göre başkanlık sistemi bir başarı, kimisine göre de Türkiye için bölünmeye yol açabileceği yönünde.
Amerika Birleşik Devletlerinin bile çöktüğü bir sistem Türkiye'de uygulanabilmesi ne kadar doğru? Bilinen bir gerçek var ki; ABD dışında başkanlık sistemi hiçbir devletçe başarı ile sonuçlanmadı. Bazılarına göre Latin Amerika'da başkanlık sistemi başarısızlık ile sonuçlandı.
Doğu'da ülkemizi bölmek isteyen bir güç ile karşı karşıya iken başkanlık sistemi bizim için tehlikeli değil midir?
Yarı başkanlık" ifadesi ilk kez 1978 yılında siyaset bilimci Duverger tarafından Fransa'daki sistemi tanımlamak için ortaya çıkarılmıştır. Ülkemizde cumhurbaşkanının halk oyuyla seçilmesinden sonra yaygınlaşmıştır.
Bu sistemin özellikleri
Cumhurbaşkanının başbakandan daha çok aktif olur.
Bakanlar doğrudan parlamentoya karşı sorumludur.
Parlamentoya bakanları hatta başbakanı görevden uzaklaştırma yetkisi verilir. Dolayısıyla hükümet parlamentoya karşı sorumlu olur.
Yasama ve yürütmenin işbirliğine dayanır.
Yarı Başkanlık Sistemi Nasıl işler ?
Cumhurbaşkanının yetkileri artar. Parlamento ya güç verilir, dolayısıyla halkın iradesi tek bir şahsın elinde toplanır. Bazı ülkelerde örneği görüldüğü üzere keyfi durumlar olmadığı taktirde, cumhurbaşkanı özel yetkisiyle kanun çıkarabilir. Bu durum savaş sırasında güçler birliği ilkesi gibi alınan kararları hızlandırabilir, ancak siyasetçilerin görüşü bunun ''Demokratik Krallık'' olduğu yönünde. Cumhurbaşkanı 9 üyesi bulunan Anayasa konseyinin 3 üyesini atayabileceği gibi başkanını da kendi belirleyebilir. Cumhurbaşkanı dış politikada tek yetkili duruma geçer ve tek imza yetkisine sahip olur.
Bu Sistemi Benimsemiş Ülkeler;
- Finlandiya - Namibya - Rusya - Portekiz - Suriye - Fransa
